O`zbek mumtoz musiqasi

        O'zbek musiqachisi o'zini nega o'zbek musiqasiga taluqliligini chuqurroq anglamoqchi bo'lsa, u avvolo o'zining ijrosida o'bekonalikni ohangga aylantirib berayotgan unsurlarini (element) imkon qadar ilg'ashi kerak. Bu unsurlarga musiqamizdagi nola, bezak, qochirim, pardalar, tovush qator va xokazolar kabi tushunchalar kiradi. Musiqachi ijro vaqtida ushbu unsurlardan son sanoqsiz holda foydalanadi. Lekin, har doim ham o'zi chizgan ushbu musiqiy naqshni o'zi aniq o'lchamga solib bera olmaydi. Har bir ijodkor o'z ustida ishlar ekan, sanatning ana shu chuqur olamlarigacha anglab yetish, eng noyob javharlarini izlab topishga urinadi.
Quyida yozmoqchi bo'layotganlarimizham, mana shunday izlanishlar natijasida ortirilgan amaliy tajribalarning bir mahsulidir.
       ...Hind musiqasi, arab musiqasi, turk yoki eron musiqalaridagi nim, yo nimchorak pardalik tovush qatorlarni deyarlik barcha musiqachilar anglab yetamiz, hatto bu pardalarda mohirona ijrolar ham qila olamiz. Ammo,o'zimizning musiqachi...? yuqorida aytib o'tilingan, bizni uzoq yillar turli izlanishlarga undagan savol ham aynan shu, mingafsuskim,bugungi musiqamizda deyarlik yo'qolib ketayotgan - o'zimizning milliy tovush qatorlardir.
       Tovush qatorlar boshqa sharq xalqlari musiqasida mavjud bo'lgani kabi,bizning musiqamizda ham azaldan mavjud bo'lgan.
       Sharq mutaffakirlari Abu Nasr al-Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Safiuddin Urmaviy, Abdulqodir Marog'iy, Abdurahmon Jomiyva boshqalarning bizgacha qolgan manbalardagi nazariy o'lchamlari bunga guvoh bo'la oladi.Tovush tizimi xalqimiz musiqasida avloddan avlodga turli tarixiy jarayonlar tasirida, asrlar osha yetib kelgan va musiqamiz ohanglarining o'zagi hisoblangan.
       O'zingizga malumki, sobiq sovet tuzumi davrida,o'tgan asrning 30-yillaridan boshlab O'zbekistonda cholg'u sozlarini qayta ishlash va ularning parda tizimini temperatsiya qilish, yani, ovro'pa tizimiga zo'rlab bo'ysundirilish ishlari boshlanib ketganligi aynan ana shu, musiqamizning nozik o'zagi bo'lmish, tovushqatorlarimizga jiddiy shikast yetkaza oldi.Deyarlik barcha cholg'ularimiz pardalari yevropa bir tekis temperatsiya qolipiga tushirilib, musiqamizdan asil qolip olib tashlandi. Ammo,ming shukrlarkim, ustozlarimizning bu yo'lda qilgan fidokorliklari tufayli ulkan va boy musiqiy merosimiz bizgacha yetib keldi.Biroq, ustozlarning yo'llarini davom ettirmoq, bu kabi muammolarni o'rganmoq bugungi kunda bizning burchimiz hisoblanadi.
       Hozirgi zamon esa, bunday muammolarni yetarlik darajada o'rganish, uni umum jahon miqyosida tahlil etish va buni natijasida ko'plab yangiliklar yaratishga imkon berdi. Bizdan esa bugungi kunda bu bebaho merosimizni yanada chuqurroq o'rganish, uning ildizi,poydevori hisoblanmish tovush tizimini har qanday zamon va tarixiy jarayonlar tasiridan beziyon qolgan shakllarini topib aniqlash va ularni bugungi kunga moslashtirish,kelajak avlodga esa sof va mukammal tarzda yetkazmoq kutib qolinadi.

       Bu masalada yurtboshimiz I.A.Karimovning quyidagi sabog'i ibratlidir: Biz sog'lom avlodni tarbiyalash voyaga yetkazishimiz kerak. Sog'lom kishi deganda faqat jismoniy sog'lomlikni emas, balki sharqona axloq-odob va umumubashariy g'oyalar ruhida kamol topgan insonni tushunamiz.(I. Karimov "Yuksak manaviyat yengilmas kuch".)

        Musiqiy ijrochiligimizda og'zaki, ustoz - shogird ana'analari orqalik shakllanib kelayotgan yo'nalish bor. Bu maktab namoyondalari ijodlariga ko'pincha yovvoyi yo'l , erkin yo'l, o'zgacha uslub deya etirof etganliklarini guvohi bo'lamiz. tovush qatorimizningasil ko'rinishi yozma manbalar, cholg'u pardalari bilanbirga mana shu maktabning ijro talqinida qaysidir manoda yashab kelgan desak to'g'ri bo'ladi.
       Bizga plastikalar orqalik nodir yozuvlari qolgan - Domla Halim Ibodov, Levi Bobohonov, Hoji Abdulaziz Abdurasulov, Mulla To'ychi Toshmuhamedov, ushbu maktabning keyingi avlod vakillari - Yunus Rajabiy, Risqi Rajabiy, Halima Nosirova, Jo'rahon Sultonov, Jo'rabek Saidaliyev, Bobohon va Akmalhon So'fihonovlar, Mamadaziz Niyozov, Turg'un Alimatov(1921-2008), Orif Hotamov, (1925-2002), Rasulqori Mamadaliyev(1929-1976) Fattohhon Mamadaliyev(1928-1999) va boshqa shular kabi buyuk ustozlarning ijro yo'llaribu ishimizda asosiy manba bo'la oladi. Biz mazkur ijrolardan ijro talqinini alohida ajratib olib, tovush oraliqlarini o'lchab ko'rsak, qadimiy - 17, 24 va undan ortiq pog'onalik tovushqatorlarning shakllarini ilg'ab olishimiz mumkin. Demak, o'sha vaqtda ustozlar o'z ijrolarida asil tovush qatorlardan foydalanganlar. Masalan, To'ychi hofiz ijro etgan Bayotlar, ko'cha bog'i, ushshoq yoki H.Abdurasulov ijrosidagi beboqcha guluzorim yoki Yunus Rajabiyning o'z ijrolarida yozib olingan Ko'cha bog'i I-II, Ushshoq, Asiriy-adoiy,Chorgoh ,Halima Nosirovaning Mo'g'ulchai ushshoq, Dugoh husayniy va boshqa bir qator ijro etgan asarlari ushbu fikrimizga guvoh bo'la oladi.Masalaning yana bir etiborlik tarafi shundaki, yuqorida aytilgan ,biz tadqiqot etayotgan maktab ijrochilarining qo'llarida asosan tanbur cholg'usini ko'rishimiz mumkin. Mazkur tanbur pardalarini chuqur o'rganib, o'lchab ko'rilsa ham asil tovush qatorlar joylashuvi hususida ko'plab fikrlarolishimiz mumkin bo'lar ekan.Bataxqiqki, musiqamiz ijrochiligida tanbur cholg'usi asosiy mezonligi xatto hozirgi zamonda tanbur bilan ijod qiluvchilarning fikrlarida ham qayd etiladi.
       Aynan tanburning pardalari tizimi ushbu tovush qatorlarni maqom ladlariga bog'lab o'rganishimizga ham yordam beradi.Bu borada I.Rajabovning Maqomlar masalasiga doir kitobi qomusiy darajadadir. Ayniqsa,mazkur manbada 12 maqom ladlari, Shashmaqom shakllaridan to tanbur pardalari qonuniyatlarigacha keltirilgan qimmatli fikrlar bizning ishimizga rahnamo bo'lib turadi.Ushbu manbada o'sha davrlarda sharq musiqiy nazariyasida qo'llanilgan musiqiy o'lcham birliklari, yani tovush nag'ma, va ular oraliqlaridagi intervallar bo'd deb atalishi. To'rt yo besh pog'onalik tovushqatorlar mavjud bo'lib, ular jins va ularning qo'shilishi jam deb nomlanganligi haqidagi malumotlar diqqatga sazovordir.
       Mazkur o'lchamlar esa o'tmishda musiqashunos olimlar tomonidan Ud cholg'usi pardalari asosida tushuntirilgan deb aytiladi. Shashmaqomda esa to'rttalik yo beshtalik tovushqator - jinslarni tanbur pardalari yordamida tahlil etilsa maqsadga muvofiq bo'ladi. Hozirda biz tomonimizdan bir necha tovush qatorlar huddi shunday uslubda tadqiq etilmoqda.
       Quyida esa misol tariqasida aniqlangan tovush qatorlardan birini Ushshoq jinsi misolida ko'rsatib o'tamiz. Bizda Ushshoq nomi bilan ataluvchiashulalarimiz bor. Ularning tovush qatori(jami) asosan ikki tur jinslardan - Ushshoq to'rt tovushligi va Rost besht tovushligidan tashkil topadi. Jinslar o'zaro, bazan to'rttalik ketiga beshtalik,yo aksincha, beshtalik ketiga to'rttalik ulanib keladi. Masalan Samarqand ushshog'ida avval Ushshoq jinsi so'ng, Rost jinsi, Toshkent ushshog'ida esa aksi, avval Rost jinsi keyin Ushshoq jinsi joylashib kelganligini ko'rishimiz mumkin.(shu kabi boshqa Ushshoqlarda ham)